ملاشاه محمد بدخشیبَدَخْشی، شاه محمد (د ۱۰۷۲ق/۱۶۶۲م)، فرزند قاضی آخوند ملاعبدی (عبدمحمد یا عبداحمد)، مشهور به «ملاشاه»، ملقب به «آخوند» و «لسان الله» و متخلص به «شاه»، صوفی شاعر، عالم و عارف و نویسنده سلسله قادریه بود. ۱ - تاریخ ولادتاصل ملاشاه از بدخشان است و وی در دهه آخر سده ۱۰ق در روستای اَرکَسا از توابع بدخشان چشم به جهان گشود. تاریخ ولادت او را در منابع مختلف، میان سالهای ۹۹۰ تا ۹۹۸ق آورده‌اند. [۱]
خان لاهوری، یمین، تاریخ شعر و سخنوران فارسی در لاهور، ج۱، ص۳۲۵-۳۲۶، لاهور، ۱۹۷۱م.
[۲]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب کی تاریخ، ج۲، ص۱۲۵، لاهور، ۱۹۷۴م.
[۳]
چوهدری، محمدحنیف، «حضرت ملاشاه و شعر او»، ج۱، ص۳۵۷، گوهر، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۲، شم ۴.
[۴]
TOrkiye dianet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ج۵، ص۲۹۳، ۱۹۹۲.
رضوی، که از آن میان تاریخ ۹۹۲ق/۱۵۸۴م که توکل بیک کولابی - شاگرد و مرید وی - به آن تصریح کرده، صحیح‌تر به نظر می‌رسد. [۵]
TOrkiye dianet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ج۵، ص۲۹۳، ۱۹۹۲.
[۶]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب کی تاریخ، ج۲، ص۱۲۵، لاهور، ۱۹۷۴م.
۲ - تحصیلاتملاشاه تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خود و نیز در روستای موسوارک نزد ملاخواجه علی فراگرفت و در ۲۱ سالگی برای تکمیل تحصیلات به بلخ سفر کرد. در آن‌جا علوم معقول و منقول را نزد ملاحسین قبادیانی آموخت. [۷]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۵۴، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۸]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب کی تاریخ، ج۲، ص۱۲۶، لاهور، ۱۹۷۴م.
[۹]
چوهدری، محمدحنیف، «حضرت ملاشاه و شعر او»، ج۱، ص۳۵۷، گوهر، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۲، شم ۴.
ملاشاه در ۱۰۲۳ق/۱۶۱۴م به کشمیر رفت و ۳ سال در سرینگر سکنی گزید. گفته‌اند که در این زمان شوقی وافر به عرفان و تصوف یافت و به ریاضت و زهد روی آورد و در جست‌وجوی پیر طریقت به دهلی و سپس آگره سفر کرد. در آگره آوازه شیخ میان میرشاه لاهوری (د ۱۰۴۵ق/۱۶۳۵م) را شنید و به لاهور رفت و به سلک ارادتمندان او درآمد. هر چند ملاشاه در آغاز به گفته خود چندان مورد توجه و عنایت شیخ واقع نشد، اما اصرار و استواری او در راه طلب، سرانجام او را در جمع مریدان خاص میان‌میر جای داد. [۱۰]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۶۲-۱۶۳، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۱۱]
کنبو، محمدصالح، عمل صالح (شاهجهان‌نامه)، ج۳، ص۲۸۴- ۲۸۵، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م.
[۱۲]
اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، ج۱، ص۲۲۲، به کوشش وحید قریشی، کراچی، ۱۹۷۳م.
[۱۳]
غلام‌سرور لاهوری، خزینه الاصفیا، ج۱، ص۱۷۳، کانپور، ۱۹۲۹م.
بدخشی نزد استاد خود به سیر و سلوک و طی مراحل عرفانی پرداخت و سرانجام نیز از او خرقه خلافت و ارشاد دریافت کرد. وی در ۱۰۳۸ق/۱۶۲۹م به فرمان شیخ خود به منطقه هری‌پَربَت در نزدیکی قلعه کشمیر کوچ کرد و در آن‌جا به وعظ و ارشاد و دستگیری مریدان مشغول شد. ملاشاه بدخشی تا زمان درگذشت میان‌میر، تابستان را در کشمیر، و زمستان را در لاهور در خدمت وی به‌سر می‌برد؛ اما از آن زمان به بعد در کشمیر اقامت گزید و در دامنه کوه ماران، خانقاه و باغی به نام «چشمه شاهی» احداث کرد. [۱۴]
بختاورخان، محمد، مرآهالعالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۴۱۰، به کوشش ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹م.
[۱۵]
راشدی، حسام‌الدین، تذکره شعرای کشمیر، ج۱، ص۴۳۲، لاهور، ۱۹۸۳م.
۳ - مریدانبسیاری از صوفیان نام‌آور آن عصر از جمله دو تن از شاهزادگان بابری، یعنی داراشکوه و جهان آرا بیگم، در شمار مریدان بدخشی بودند. داراشکوه در آثار خود به تفصیل به شرح احوال و اقوال و نیز شطحیات شیخ خود پرداخته است. [۱۶]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۵۲، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۱۷]
محمد داراشکوه، حسنات العارفین، ج۱، ص۲۶، به کوشش مخدوم رهین، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۱۸]
محمد داراشکوه، حسنات العارفین، ج۱، ص۶۰، به کوشش مخدوم رهین، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۱۹]
محمد داراشکوه، حسنات العارفین، ج۱، ص۶۴، به کوشش مخدوم رهین، تهران، ۱۳۵۲ش.
[۲۰]
محمد داراشکوه، دیوان، ج۱، ص۱۷، به کوشش احمد نبی خان، لاهور، ۱۹۶۹م.
[۲۱]
محمد داراشکوه، دیوان، ج۱، ص۱۸، به کوشش احمد نبی خان، لاهور، ۱۹۶۹م.
[۲۲]
محمد داراشکوه، دیوان، ج۱، ص۲۴، به کوشش احمد نبی خان، لاهور، ۱۹۶۹م.
[۲۳]
محمد داراشکوه، دیوان، ج۱، ص۲۸، به کوشش احمد نبی خان، لاهور، ۱۹۶۹م.
[۲۴]
محمد داراشکوه، دیوان، ج۱، ص۵۸، به کوشش احمد نبی خان، لاهور، ۱۹۶۹م.
[۲۵]
طباطبایی، غلامحسین، سیرالمتأخرین، ج۱، ص۲۹۰، لکهنو، چ سنگی.
[۲۶]
Bikrama، J H، ج۴و۵، ص۶۵، D r Shik = h: Life and Works، New Delhi، ۱۹۸۲.
[۲۷]
عبدالحی، نزهه الخواطر، ج۵، ص۱۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
جهان آرا بیگم، دختر بزرگ شاهجهان (حک ۱۰۳۷- ۱۰۶۸ق) نیز رساله صاحبیه را در شرح احوال ملاشاه تدوین کرد و به گفته مؤلف شاهجهان نامه در اوایل دهه ۱۰۵۰ق مسجدی برای مریدان بدخشی در کشمیر بنا نهاد. [۲۸]
کنبو، محمدصالح، عمل صالح (شاهجهان‌نامه)، ج۳، ص۹۶، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م.
برخی دیگر از مریدان ملاشاه اینانند: ولی رام (بنوالی پسر هیرامن کاتیهه که از هندوان بود)، حاجی صالح کشمیری، ملامحمد سعید، ملامحمد امین کشمیری، ملاعبدالنبی و توکل بیک کولابی که مجموعه‌ای با عنوان نسخه احوال شاهی در شرح احوال استادش گرد آورده، و آن را براساس گزارش سالانه زندگانی و تعالیم وی از ۱۰۳۸ق تا زمان وفات تنظیم کرده است. [۲۹]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۲۴، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۳۰]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۴۶، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۳۱]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۳۲]
Rizvi، A A، ج۲، ص۲۰.، A History of Sufism in India، New Delhi، ۱۹۸۳.
۴ - مورد احترام دیگرانشاه محمد بدخشی مورد احترام و توجه بسیاری از صوفیان، ادیبان و نیز دولتمردان عصر خود بود. فانی کشمیری، شاعر معروف کشمیر در سده ۱۱ق از او به بزرگی یاد کرده، و در منظومه‌های خود او را بسیار ستوده است. [۳۳]
رضازاده ملک، رحیم، تعلیقات بر دبستان المذاهب کیخسرو اسفندیار، ج۲، ص۳۷- ۳۸، تهران، ۱۳۶۲ش.
چنانکه مؤلف واقعات کشمیر نقل کرده، بدخشی با بابانصیب کشمیری، پرآوازه‌ترین صوفی سلسله ریشیه کشمیر نیز مصاحبت داشته است. [۳۴]
دیده‌مری، محمداعظم، واقعات کشمیر، ج۱، ص۳۴۳، ترجمه حمید یزدانی، ۱۹۹۵م.
[۳۵]
راشدی، حسام‌الدین، تذکره شعرای کشمیر، ج۱، ص۴۴۱-۴۴۲، لاهور، ۱۹۸۳م.
آوازه او و شخصیت پرجاذبه‌اش حتی شاهجهان را نیز به سلک دوستداران وی کشاند. شاهجهان نخستین‌بار در ۱۰۵۰ق و پس از آن در ۱۰۵۵ق در کشمیر با او دیدار کرد و چنانکه گفته‌اند، بارها از او با عنوان «شاه معنوی هندوستان» نام برد. [۳۶]
کنبو، محمدصالح، عمل صالح (شاهجهان‌نامه)، ج۲، ص۲۷۴- ۲۷۵، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م.
[۳۷]
کنبو، محمدصالح، عمل صالح (شاهجهان‌نامه)، ج۳، ص۷۷، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م.
[۳۸]
کنبو، محمدصالح، عمل صالح (شاهجهان‌نامه)، ج۳، ص۹۶، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م.
[۳۹]
عبدالحمید لاهوری، بادشاه نامه، ج۲، ص۲۰۷، به کوشش کبیرالدین احمد و عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۶۸م.
[۴۰]
عبدالحمید لاهوری، بادشاه نامه، ج۲، ص۴۲۱، به کوشش کبیرالدین احمد و عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۶۸م.
[۴۱]
لودی، شیرعلی، ج۱، ص۱۲۹، مرآه الخیال، به کوشش ملک الکتاب شیرازی، بمبئی، ۱۳۲۴ق.
۵ - طعن به ملاشاهملاشاه گاه تحت تأثیر جذبات عرفانی و حالات سکر، سخنان شطح‌آمیزی بر زبان می‌راند و همین امر سبب شد که برخی از علما و فقهای کشمیر به کفر و ارتداد او فتوا دهند؛ تا آن‌جا که حتی تذکره نگار مشهور آن عصر، میرزا محمدطاهر نصرآبادی نیز به دیده انکار در او نگریسته، و زبان به طعن او گشوده است. [۴۲]
نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ج۱، ص ۶۳، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۱۷ش.
[۴۳]
واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، ج۱، ص۱۳۶، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
[۴۴]
هدایت، رضاقلی، ریاض‌العارفین، ج۱، ص۱۵۲، به کوشش مهرعلی گرگانی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۴۵]
میرحسین دوست سنبهلی، تذکره حسینی، ج۱، ص۱۶۶، لکهنو، ۱۲۹۳ق.
[۴۶]
عبدالرشید، تذکره شعرای پنجاب، ج۱، ص۲۰۱، لاهور، ۱۳۴۶ش.
[۴۷]
اکرام، محمد، رود کوثر، ج۱، ص۴۳۱، لاهور، ۱۹۹۲م.
[۴۸]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۱۲۳۴، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۴۹]
Rizvi، A A، ج۲، ص۱۱۶.، A History of Sufism in India، New Delhi، ۱۹۸۳.
۶ - بدخشی در سلطنت اورنگ زیبچنانکه گفته‌اند بدخشی در آغاز سلطنت اورنگ زیب (۱۰۶۸- ۱۱۱۸ق)، نخست به سعایت برخی مورد غضب پادشاه قرار گرفت، اما اندکی بعد به سبب یک قطعه رباعی که وی در تاریخ جلوس اورنگ زیب سرود، بخشوده شد. ملاشاه از ۱۰۶۹ق/۱۶۵۹م تا پایان عمر در لاهور ماند و همان‌جا وفات یافت و در قبرستان میان‌میر به خاک سپرده شد. آرامگاه او تاکنون پابرجاست. [۵۰]
بختاورخان، محمد، مرآهالعالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۴۱۱، به کوشش ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹م.
[۵۱]
خافی خان نظام‌الملکی، محمدهاشم، منتخب اللباب، ج۲، ص۷۸، به کوشش کبیرالدین احمد، کلکته، ۱۸۷۴م.
[۵۲]
قابل‌خان، ابوالفتح، آداب عالمگیری، ج۲، ص۱۱۱۰، گردآوری صادق مطلبی انبالوی، به کوشش عبدالغفور چودهری، لاهور، ۱۹۷۱م.
[۵۳]
اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، ج۱، ص۲۲۳، به کوشش وحید قریشی، کراچی، ۱۹۷۳م.
[۵۴]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب کی تاریخ، ج۲، ص۱۳۴- ۱۳۵، لاهور، ۱۹۷۴م.
[۵۵]
اکرام، محمد، رود کوثر، ج۱، ص۴۳۲، لاهور، ۱۹۹۲م.
[۵۶]
جاوید، قاضی، پنجاب کی صوفی دانشور، ج۱، ص۲۰۲-۲۰۳، لاهور، ۱۹۸۶م.
۷ - اساس اندیشه عرفانیاساس اندیشه عرفانی ملاشاه وحدت وجود است و از این جهت از آراء محیی‌الدین ابن عربی پیروی می‌کند. وی طریقت و حقیقت را مراتب شریعت می‌دانست و معتقد بود که نهایت‌ِ طلب سلوک، و نهایت‌ِ سلوک معرفت است که آن را نهایت نیست. [۵۷]
اسماعیل، شاه محمد، «ملاشاه - تفسیر قرآن اور عربی کلام»، ج۱، ص ۱۸۵، خدا بخش لائبریری جرنل، پتنه، ۱۹۸۳م، شم ۲۴.
[۵۸]
اسماعیل، شاه محمد، «ملاشاه - تفسیر قرآن اور عربی کلام»، ج۱، ص ۱۸۷-۱۸۹، خدا بخش لائبریری جرنل، پتنه، ۱۹۸۳م، شم ۲۴.
[۵۹]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۶۵-۱۶۶، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۶۰]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۶۹-۱۷۰، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
شیوه سلوک او به نقل از داراشکوه، مبتنی بر بسط و رجا بود، هر چند خود در دوران سلوک ریاضتهای سخت و طاقت‌فرسایی را متحمل شد، اما بر مریدان خود آسان می‌گرفت. افزون بر آن، بر ذکر خفی و حبس نفس (پاس انفاس) نیز تأکید می‌ورزید. [۶۱]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۵۶، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۶۲]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۶۷، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۶۳]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۶، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۶۴]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۵۹، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
بدخشی دارای افکاری متغیّر و گاهی متضاد بود که در آن‌ها آزاد اندیشی غلبه داشت؛ از این‌رو با مخالفتِ شدید علمای دین روبرو شد. نویسندگان زندگینامه‌اش افکار او و واکنش روحانیون نسبت به آن‌ها را بیان کرده‌اند. کیخسرو اسفندیار، نویسنده معاصر بدخشی، به اندیشه او اشاره دارد [۶۵]
کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۱۵۵، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۶۶]
کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۳۵۹، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۶۷]
کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۳۶۱، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ ش.
و محمد مراد تنگ کشمیری [۶۸]
محمد مراد تنگ کشمیری، تحفه الفقراء، نسخه خطی اداره تحقیقات جمون و کشمیر.
افکار او را نقد کرده است.۸ - آثاربدخشی در سخن سرایی از متقدّمان تقلید نکرده است. البته اشعارش از جهت وزن و قافیه و تعقیدات لفظی خالی از ضعف نیست. [۶۹]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۲، ص۱۳۹، ج ۲، لاهور ۱۹۷۴.
۱. تفسیرشاه، یا شاه تفاسیر، تفسیری است عرفانی بر سوره‌های فاتحه، بقره، آل عمران و یوسف، به زبان فارسی و عربی. ملاشاه این اثر را در ۱۰۵۷ق تدوین کرد و قسمت آخر آن، یعنی تفسیر سوره یوسف را به نظم فارسی، در قالب مثنوی سرود. از این اثر چندین نسخه موجود است. [۷۰]
منزوی، خطی مشترک، ج۱، ص۵۸ -۵۹.
[۷۱]
Storey، C A، ج۱، ص۱۸-۱۹، Persian Literature، London، ۱۹۷۰.
[۷۲]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب کی تاریخ، ج۲، ص۱۳۸، لاهور، ۱۹۷۴م.
[۷۳]
اسماعیل، شاه محمد، «ملاشاه - تفسیر قرآن اور عربی کلام»، ج۹۰، خدا بخش لائبریری جرنل، پتنه، ۱۹۸۳م، شم ۲۴.
[۷۴]
خان لاهوری، یمین، تاریخ شعر و سخنوران فارسی در لاهور، ج۱، ص۳۳۳، لاهور، ۱۹۷۱م.
[۷۵]
Rieu، Ch، ج۲، ص۶۹۱، Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum، Oxford، ۱۹۶۶.
[۷۶]
Bankipore، ج۳، ص۱۱۲..
۲. دیوان. ظاهراً دو دیوان شعر از او باقی مانده که در بردارنده غزلیات، بخشی از رباعیات، قصاید و مثنویات اوست. [۷۷]
خان لاهوری، یمین، تاریخ شعر و سخنوران فارسی در لاهور، ج۱، ص۳۳۴، لاهور، ۱۹۷۱م.
[۷۸]
اسماعیل، شاه محمد، «ملاشاه - تفسیر قرآن اور عربی کلام»، ج۱، ص۸۹، خدا بخش لائبریری جرنل، پتنه، ۱۹۸۳م، شم ۲۴.
[۷۹]
چوهدری، محمدحنیف، «حضرت ملاشاه و شعر او»، ج۱، ص۳۶۲، گوهر، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۲، شم ۴.
[۸۰]
Rieu، Ch، ج۲، ص۶۹۰-۶۹۱.، Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum، Oxford، ۱۹۶۶.
۳. شرح رباعیات، شامل رباعیات عرفانی که ملاشاه آن را به پیروی از جامی و محمد دوانی (د ۹۰۸ق) در وحدت وجود سروده، و خود نیز آن‌ها را شرح کرده است. [۸۱]
منزوی، خطی مشترک، ج۳، ص۱۶۱۴.
[۸۲]
خان لاهوری، یمین، تاریخ شعر و سخنوران فارسی در لاهور، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵، لاهور، ۱۹۷۱م.
[۸۳]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب کی تاریخ، ج۲، ص۱۵۶-۱۶۰، لاهور، ۱۹۷۴م.
۴. مثنویات. مجموعه مثنویهای ملاشاه در ۹ رساله جمع آمده که اینهاست: رساله بسم الله، رساله حمد و نعت و منقبت، رساله یوسف و زلیخا، رساله دیوانه، رساله مرشد، رساله ولوله، رساله هوش، رساله در تعریفات خانه‌ها، باغات و منازل کشمیر، و رساله نسبت. [۸۴]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب کی تاریخ، ج۲، ص۱۴۰- ۱۵۶، لاهور، ۱۹۷۴م.
[۸۵]
خان لاهوری، یمین، تاریخ شعر و سخنوران فارسی در لاهور، ج۱، ص۳۳۳-۳۳۴، لاهور، ۱۹۷۱م.
[۸۶]
خان لاهوری، یمین، تاریخ شعر و سخنوران فارسی در لاهور، ج۱، ص۳۴۱-۳۴۶، لاهور، ۱۹۷۱م.
[۸۷]
اسماعیل، شاه محمد، «ملاشاه - تفسیر قرآن اور عربی کلام»، ج۱، ص۸۹ - ۹۰، خدا بخش لائبریری جرنل، پتنه، ۱۹۸۳م، شم ۲۴.
[۸۸]
منزوی، خطی مشترک، ج۳، ص۱۹۱۰.
[۸۹]
Bankipore، ج۳، ص۱۱۴-۱۱۵.
[۹۰]
Abdullah، S M، ج۱، ص۳۵۸-۳۵۹، A Descriptive Catalogue of the Persian، Urdu and Arabic Manuscripts in the Panjab University Library، Lahore، ۱۹۴۲.
[۹۱]
EthE، H، ج۱، ص۸۶۲-۸۶۳.، Catalogue of the Persian Manuscripts in the Library of the India Office، Oxford، ۱۹۰۳.
۵. مکتوبات، مجموعه نامه‌هایی عرفانی است با سرآغاز «دولت دیدار نصیب» در هدایت و ارشاد مریدان. دو نسخه از آن موجود است. [۹۲]
منزوی، خطی مشترک، ج۳، ص۲۰۱۱.
[۹۳]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب کی تاریخ، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۳، لاهور، ۱۹۷۴م.
داراشکوه شماری از این نامه‌ها را در سکینه الاولیاء، آورده است. [۹۴]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص ۱۸۰-۱۹۶، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
افزون بر اینها در کلیات ملاشاه علاوه بر آثار یاد شده، رقعات و قصاید عربی نیز دیده می‌شود. [۹۵]
خان لاهوری، یمین، تاریخ شعر و سخنوران فارسی در لاهور، ج۱، ص۳۳۳- ۳۳۵، لاهور، ۱۹۷۱م.
[۹۶]
چوهدری، محمدحنیف، «حضرت ملاشاه و شعر او»، ج۱، ص۳۶۲، گوهر، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۲، شم ۴.
گزیده‌هایی نیز از سروده‌های او در قالب غزل و رباعی در تذکره‌های عرفانی و ادبی به چشم می‌خورد. [۹۷]
محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، ج۱، ص۱۹۶-۲۰۴، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۹۸]
اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، ج۱، ص۲۲۴، به کوشش وحید قریشی، کراچی، ۱۹۷۳م.
[۹۹]
واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، ج۱، ص۱۳۶، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
[۱۰۰]
هدایت، رضاقلی، ریاض‌العارفین، ج۱، ص۱۵۲-۱۵۳، به کوشش مهرعلی گرگانی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۱۰۱]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۱۲۳۵-۱۲۳۶، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۱۰۲]
راشدی، حسام‌الدین، تذکره شعرای کشمیر، ج۱، ص۴۳۰، لاهور، ۱۹۸۳م.
۸.۱ - کلیات بدخشیمهمترین آثار او به فارسی کلیّات بدخشی است درسه جلد: جلد اول، تفسیر شاهی، در تفسیر سوره‌های فاتحه، بقره، آل عمران و یوسف، که در ۱۰۵۷ به روش عرفانی نگاشته شده است. جلد دوم، رساله بسم اللّه، رساله حمد و نعت و منقبت، یوسف و زلیخا، رساله دیوانه، رساله مرشد، رساله ولوله، رساله هوش، رساله تعریفات خانه‌ها و باغات و منازل کشمیر، رساله نسبت. جلد سوم، رساله شاهیه، دیوان اول، دیوان دوم، شرح رباعیات، رقعات، قصاید عربی. [۱۰۳]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۲، ص۱۳۶، ج ۲، لاهور ۱۹۷۴.
(نسخه خطی کلیات او در کتابخانه خدابخش پتنه موجود است).۹ - فهرست منابع(۱) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب کی تاریخ، لاهور، ۱۹۷۴م. (۲) اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، به کوشش وحید قریشی، کراچی، ۱۹۷۳م. (۳) اسماعیل، شاه محمد، «ملاشاه - تفسیر قرآن اور عربی کلام»، خدا بخش لائبریری جرنل، پتنه، ۱۹۸۳م، شم ۲۴. (۴) اکرام، محمد، رود کوثر، لاهور، ۱۹۹۲م. (۵) بختاورخان، محمد، مرآهالعالم: تاریخ اورنگ زیب، به کوشش ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹م. (۶) بدخشی، شاه محمد، «مکتوبات»، همراه سکینه الاولیاء (نک: هم، داراشکوه). (۷) جاوید، قاضی، پنجاب کی صوفی دانشور، لاهور، ۱۹۸۶م. (۸) چوهدری، محمدحنیف، «حضرت ملاشاه و شعر او»، گوهر، تهران، ۱۳۵۳ش، س ۲، شم ۴. (۹) خافی خان نظام‌الملکی، محمدهاشم، منتخب اللباب، به کوشش کبیرالدین احمد، کلکته، ۱۸۷۴م. (۱۰) خان لاهوری، یمین، تاریخ شعر و سخنوران فارسی در لاهور، لاهور، ۱۹۷۱م. (۱۱) محمد داراشکوه، حسنات العارفین، به کوشش مخدوم رهین، تهران، ۱۳۵۲ش. (۱۲) محمد داراشکوه، دیوان، به کوشش احمد نبی خان، لاهور، ۱۹۶۹م. (۱۳) محمد داراشکوه، سکینه الاولیاء، به کوشش تاراچند و محمدرضا جلالی نائینی، تهران، ۱۳۴۴ش. (۱۴) دیده‌مری، محمداعظم، واقعات کشمیر، ترجمه حمید یزدانی، ۱۹۹۵م. (۱۵) راشدی، حسام‌الدین، تذکره شعرای کشمیر، لاهور، ۱۹۸۳م. (۱۶) رضازاده ملک، رحیم، تعلیقات بر دبستان المذاهب کیخسرو اسفندیار، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۷) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۴ش. (۱۸) طباطبایی، غلامحسین، سیرالمتأخرین، لکهنو، چ سنگی. (۱۹) عبدالحی، نزهه الخواطر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۲۰) عبدالرشید، تذکره شعرای پنجاب، لاهور، ۱۳۴۶ش. (۲۱) غلام‌سرور لاهوری، خزینه الاصفیا، کانپور، ۱۹۲۹م. (۲۲) قابل‌خان، ابوالفتح، آداب عالمگیری، گردآوری صادق مطلبی انبالوی، به کوشش عبدالغفور چودهری، لاهور، ۱۹۷۱م. (۲۳) کنبو، محمدصالح، عمل صالح (شاهجهان‌نامه)، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م. (۲۴) عبدالحمید لاهوری، بادشاه نامه، به کوشش کبیرالدین احمد و عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۶۸م. (۲۵) لودی، شیرعلی، مرآه الخیال، به کوشش ملک الکتاب شیرازی، بمبئی، ۱۳۲۴ق. (۲۶) منزوی، خطی مشترک. (۲۷) میرحسین دوست سنبهلی، تذکره حسینی، لکهنو، ۱۲۹۳ق. (۲۸) نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۱۷ش. (۲۹) واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۳۰) هدایت، رضاقلی، ریاض‌العارفین، به کوشش مهرعلی گرگانی، تهران، ۱۳۴۴ش. (۳۱) Abdullah، S M، A Descriptive Catalogue of the Persian، Urdu and Arabic Manuscripts in the Panjab University Library، Lahore، ۱۹۴۲. (۳۲) Bankipore. (۳۳) Bikrama، J H، D r Shik = h: Life and Works، New Delhi، ۱۹۸۲. (۳۴) EthE، H، Catalogue of the Persian Manuscripts in the Library of the India Office، Oxford، ۱۹۰۳. (۳۵) Rieu، Ch، Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum، Oxford، ۱۹۶۶. (۳۶) Rizvi، A A، A History of Sufism in India، New Delhi، ۱۹۸۳. (۳۷) Storey، C A، Persian Literature، London، ۱۹۷۰. (۳۸) TOrkiye dianet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ۱۹۹۲؛ ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بدخشی، شاه‌محمد»، شماره۴۶۰۰. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بدخشی»، شماره۷۰۵. رده‌های این صفحه : تراجم | مشایخ صوفیه | مشایخ قرن دهم | مشایخ قرن یازدهم | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|